Kısırlık (İnfertilite) Nedir? Belirtileri, Nedenleri, Tanısı ve Tedavisi

İnfertilite (kısırlık), düzenli korunmasız ilişki sonrası gebe kalmanın yetersizliğine işaret eder. Kısırlık ayrıca, bir bireyin doğurganlık yeteneğine katkıda bulunacak biyolojik yetersizliklerine veya gebeliğini tamamlayamayan bir kadına değinmektedir. Birçok ülkede infertilite, kontrasepsiyon (doğum kontrol) kullanmadan 12 ay düzenli ilişki sonrası gebe kalmayı başaramayan bir çift anlamına gelir.

Bilimsel araştırmalara göre, kısırlığın tüm vakalarının yarısından fazlası kadın hastalıklarından kaynaklanır, gerisi ise sperm bozuklukları ya da tanımlanamayan faktörlerden kaynaklanmaktadır.

Görünür kısırlık vakalarının çoğu tedavi edilebilir. Kısırlık, eşlerden birinde tek bir nedenden dolayı olabilir veya faktörlerin bir kombinasyonunun sonucu olabilir.

Kısırlığa Neden Olan Risk Faktörleri

• Yaş: Bir kadının doğurganlığı yaklaşık 32 yaşından sonra azalmaya başlar ve bu devam eder. 50 yaşındaki bir erkek genellikle 20 yaşlarında bir erkeğe göre daha az verimlidir (erkek doğurganlık 40 yaşından sonra kademeli olarak düşer).
• Sigara: Sigara içilmesi hem kadınlarda, hem de erkeklerde kısırlık riskini önemli ölçüde arttırmaktadır. Sigara, aynı zamanda doğurganlık tedavisinin etkilerini zayıflatabilir. Bir kadın hamile kaldığında bile sigara içerse, düşük yapma riski daha yüksektir.
• Alkol tüketimi: Bir kadının hamileliği, herhangi bir alkol tüketiminden ciddi şekilde etkilenebilir. Alkol kötüye kullanımı erkek fertilitesini düşürebilir. Orta derecedeki alkol tüketiminin erkeklerin çoğunda doğurganlığı düşürmediği gösterilmemiştir. Ancak, düşük sperm sayısına sahip erkeklerde doğurganlığı düşürdüğü düşünülmektedir.
• Obezite: Sanayileşmiş ülkelerde fazla kilolu veya obezite ve hareketsiz bir yaşam tarzı çoğu kez kadınlarda kısırlığın başlıca nedenleri olarak bulunur. Aşırı kilolu bir erkek anormal bir sperm riskine sahiptir.
• Yeme bozuklukları: Yeme bozukluğunun bir sonucu olarak aşırı zayıf olan kadınlarda doğurganlık sorunları olabilir.
• Vejetaryen olmak: Demir, folik asit, çinko ve B-12 vitamininin alımının yeterli olduğundan emin olmalısınız. Aksi takdirde, doğurganlığınız etkilenebilir.
• Aşırı egzersiz: Her hafta yedi saatten fazla egzersiz yapan bir kadın yumurtlama problemlerine sahip olabilir.
• Egzersiz yapmamak: Hareketsiz bir yaşam tarzı, bazen hem erkeklerde hem de kadınlarda düşük doğurganlık ile bağlantılıdır.
• Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar: Klamidya hastalığı fallop tüplerine zarar verebilir. Ayrıca, erkeğin skrotumunun iltihaplanmasına neden olabilir.
• Bazı kimyasallara maruz kalma: Bazı böcek öldürücüler, herbisitler, metaller (kurşun) ve çözücüler hem kadınlarda hem de erkeklerde doğurganlık sorunlarıyla bağlantılıdır.
• Zihinsel stres: Araştırmalar, kadınlarda yumurtlamanın ve erkeklerde sperm üretiminin zihinsel stresten etkilenebileceğini söylemektedir.

Kadınlarda Kısırlık Sebepleri

“Kadınlarda kısırlık neden olur?” İnfertilitenin birçok muhtemel nedeni vardır. Ne yazık ki, vakaların yaklaşık üçte birinde herhangi bir neden tespit edilmemiştir.

1. Yumurtlama (Ovulasyon) Bozuklukları

Uzmanlar, yumurtlamayla ilgili sorunların kadınlarda kısırlığın en yaygın nedenidir olduğunu söylüyor. Yumurtlama, bir yumurtanın aylık salınımıdır. Bazı durumlarda kadın asla yumurta bırakmaz, diğerlerinde ise kadın regl döngüleri sırasında yumurta bırakmaz.

Yumurtlama bozuklukları aşağıdakilerden kaynaklanabilir:

• Prematür over yetmezliği: Kadının yumurtalıkları 40 yaşından önce çalışmayı bırakır.
• PCOS (polikistik over sendromu): Kadının yumurtalıkları anormal bir şekilde işlev görür. Ayrıca, anormal derecede yüksek androjen seviyesine sahiptir. Üreme çağındaki kadınların yaklaşık %5 ila %10’u bir dereceye kadar etkilenmektedir. Stein-Leventhal sendromu olarak da adlandırılır.
• Hiperprolaktinemi: Prolaktin düzeyleri yüksekse ve kadın hamile değilse veya emziriyorsa, ovülasyon ve doğurganlığı etkileyebilir.
• Yetersiz yumurta kalitesi: Hasarlı veya genetik anormallik ile gelişen yumurtalar hamileliği sürdüremez. İleri yaşlardaki kadınlarda risk daha yüksektir.
• Aşırı aktif tiroid bezi
• Aktif olmayan tiroid bezi
• Bazı kronik hastalıklar (AIDS veya kanser gibi)

2. Uterus veya Fallop Tüplerinde Sorunlar

Yumurta, yumurtalıktan döllenmiş yumurta büyüdüğü uterusa (rahim) doğru yol alır. Rahim veya fallop tüplerinde bir sorun varsa, kadın doğal yolla hamile kalamaz. Bunun nedeni aşağıdakiler olabilir:

• Ameliyat: Pelvik cerrahisi bazen skar izine neden olabilir veya fallop tüplerine zarar verebilir. Servikal cerrahi, bazen servikste skar izi veya kısalmaya neden olabilir. Serviks rahimin boynudur.
• Submukozal miyomlar: Doğum öncesi çağdaki kadınların %30-40’ında görülen benign veya kanserli olmayan tümörlerdir. İmplantasyona müdahele edebilirler. Ayrıca fallop tüpünü tıkayarak spermlerin yumurtayı döllemesini engellerler. Büyük submukozal rahim bezleri uterusun boşluğunu daha büyük hale getirebilir, bu da spermlerin gitmesi gereken mesafeyi arttırır.
• Endometriozis: Uterusun astarında normal olarak bulunan hücreler vücudun başka yerlerinde büyümeye başlarlar.
• Önceki sterilizasyon tedavisi: Eğer bir kadın fallop tüplerini bağlatmayı seçerse olabilir. Bu işlemi tersine çevirmek mümkündür, ancak yine de doğurma şansı yüksek değildir.

3. İlaçlar

Bazı ilaçlar bir kadının doğurganlığını etkileyebilir. Bunlar arasında şunlar bulunur:

• NSAİD’ler (non-steroid anti-inflamatuar ilaçlar): Uzun vadede aspirin veya ibuprofen alan kadınların gebe kalması daha zor olabilir.
• Kemoterapi: Kemoterapide kullanılan bazı ilaçlar yumurtalık yetmezliğine neden olabilir. Bazı durumlarda kemoterapinin bu yan etkisi kalıcı olabilir.

4. Radyoterapi

Radyasyon terapisi kadınların üreme organlarının yakınında hedeflendiyse doğurganlık problemleri riski daha yüksektir.

Erkeklerde Kısırlık Sebepleri

“Erkeklerde kısırlık neden olur?” Erkeklerde kısırlığın yaygın nedenleri arasında şu faktörler bulunur:

Meni (Semen):

Semen, orgazm sırasında bir erkeğin penisinin saldığı sıvıdır. Semen sıvı ve spermden oluşur. Sıvı; prostat bezi, seminal vezikül ve diğer cinsel bezlerden gelir.

Sperm testislerde üretilir. Orgazm sırasında penis yoluyla spermler serbest bırakılır. Sperm sıvısı, bu esnada spermlerin taşınmasına yardımcı olur. Seminal sıvı şekerlidir; şeker sperm için bir enerji kaynağıdır.

Anormal meni, erkek infertilitesinin tüm vakalarının yaklaşık %75’inden sorumludur. Ne yazık ki, çoğu durumda doktorlar nedenini bulamıyor. Aşağıdaki semen problemleri mümkündür:

1. Düşük sperm sayısı (düşük konsantrasyon): Sperm konsantrasyonu, semenin mililitresi başına 20 milyon sperm olmalıdır. Sayım 10 milyonun altındaysa, düşük bir sperm konsantrasyonu (kısırlık) vardır.
2. Sperm olmaması: Meni içerisinde sperm yoktur.
3. Düşük sperm motilitesi (motilite): Sperm olması gerektiği gibi yüzemez.
4. Anormal sperm: Belki de sperm alışılmadık bir şekle sahiptir ve bir yumurtayı taşımak ve döllemesi daha zor olur.

Sperm doğru şekilli olmalı ve yumurtaya doğru hızlı ve doğru bir şekilde seyahat etmelidir. Spermlerin morfolojisi (yapısı) ve hareketliliği (motilite) yanlışsa, yumurtaya erişip döllenme olasılığı azdır.

Anormal meninin nedenleri şunlar olabilir:

• Testis enfeksiyonu
• Testis kanseri
• Testiküler cerrahi (testis ameliyatı)
• Testislerin aşırı ısınması: Sık saunalar, sıcak küvetler, çok sıcak banyolar veya aşırı sıcak ortamlarda çalışanlarda, testislerin sıcaklığı artabilir. Sıkı kıyafetler bazı insanlar üzerinde aynı etkiye sahip olabilir.
• Boşalma bozuklukları: Bazı erkekler için düzgün bir şekilde boşalmak zor olabilir. Ejakülatuar kanallar engellenirse, uygun bir biçimde boşalma olmayabilir.
• Varikosel: Bu, spermlerin aşırı ısınmasına neden olabilen skrotumdaki varikoz venidir.
• İnmemiş testis: Birisi (veya her ikisi) testikül fetal gelişim sırasında karından aşağı doğru skrotuma inmede başarısız olur. Testikül skrotumda olmadığı ve daha yüksek bir sıcaklıkta olduğu için sperm üretimi Sağlıklı sperm vücut sıcaklığından biraz daha düşük bir sıcaklıkta bulunmalıdır. Bu nedenle, vücut içinde değil, skrotumdadır.
• Hipogonadizm: Testosteron eksikliği testislerin bozukluğuna neden olabilir.
• Genetik anormallik: Bir erkek bir X ve Y kromozomuna sahip olmalıdır. Eğer iki X kromozomu ve bir Y kromozomu (Klinefelter sendromu) varsa, testislerin, düşük testosteronun ve anormal bir gelişme olur ve düşük bir sperm sayımı olacaktır (bazen hiç sperm yoktur).
• Kabakulak: Bu viral enfeksiyon genellikle küçük çocukları etkiler. Bununla birlikte, ergenlik sonrasında ortaya çıkarsa, testislerin iltihabı sperm üretimini etkileyebilir.
• Hipospadias: Üretral delik, ucunun yerine penisin alt tarafındadır. Bu anormallik genellikle erkek bebeklerde cerrahi olarak düzeltilir. Eğer tedavi edilmezse, sperm kadının rahim ağzına gitmeyi zorlaştırabilir. Hipospadias, her 500 yeni doğan erkekte yaklaşık 1’de görülür.
• Kistik fibroz: Karaciğer, akciğerler, pankreas ve bağırsaklar gibi organları etkileyen kronik bir hastalıktır. Vücudun tuz dengesini bozarak, hücrelerin dışına çok az tuz ve su bırakarak, akciğerleri mikroplardan uzak tutan kalın ve yapışkan ince mukus tabakasına neden olur. Bu mukusu öksürmek zordur ve akciğerleri ve hava yollarını tıkar ve enfeksiyonlara ve akciğer hasarına neden olur. Kistik fibrozlu erkekler sıklıkla eksik veya tıkanmış vaz deferenslere sahiptir (testisleri üretraya bağlayan tüplere, epididimden spermleri ejakülatuar kanala ve üretranaya taşırlar).
• Radyoterapi: Radyoterapi rejimi sperm üretimini zayıflatabilir. Ciddiyet genellikle testislere radyasyonun ne kadar yakın olduğuna bağlıdır.
• Bazı hastalıklar: Anemi, Cushing sendromu, Diyabet, Tiroid hastalığı gibi hastalıklar bazen erkeklerde düşük doğurganlık ile bağlantılıdır.
• İlaçlar: Bazı ilaçların veya kemoterapi ajanlarının kullanımı erkek doğurganlığını etkileyebilir.

Kısırlık Teşhisi ve Tanı Kriterleri

Çoğu çift, 12 ay uğraştıktan sonra gebelik yoksa doktorunu ziyaret eder. Doğurganlık hakkında endişe duyan herkes için, özellikle yaşları büyükse (35 yaş üstü kadınlar için), ertelemeden daha öncesinde bir doktora gitmek iyi bir fikir olabilir. Doğurganlık testi bazen uzun sürebilir ve bir kadının doğurganlığı otuzlu yaşlarında düşmeye başlar ve 35 yaşından önce doktora görünmek mantıklı olur.

Doktor hastaya tavsiyelerde bulunabilir ve bazı ön değerlendirmeler yapabilir. Çocuk sahibi olmak isteyen çiftlerin her ikisinin de doktor kontrolünden geçmesi daha iyidir.

Gebe kalamamanın altında yatan nedenlerin araştırılması ve bulunması bazen uzun zaman alabilir ve vakaların %30’unda herhangi bir neden bulunamamaktadır.

Erkekler için infertilite testleri:

• Genel fizik muayene: Tıbbi geçmiş, kullanılan ilaçlar ve cinsel hayatı hakkında sorular sorulur. Daha sonra cinsel organların muayenesi yapılır. Penisin şekli ve yapısında herhangi bir anormallik olup olmadığı incelenir. Testislerde yumru veya deformiteler olup olmadığı kontrol edilir.
• Semen (meni) analizi: Meni örneği istenebilir. Sperm konsantrasyonu, motilite, renk, kalite, enfeksiyonlar ve herhangi bir kan bulunup bulunmadığını analiz etmek için bir laboratuara gönderilir. Sperm sayısı dalgalanabileceğinden, daha fazla numune alınabilir.
• Kan testi: Testosteron ve diğer erkek hormonlarının seviyesi dahil olmak üzere birkaç değerlendirme yapılabilir.
• Ultrason testi: Doktor, ejakülatör kanal tıkanıklığı, retrograd boşalma veya başka bir anormallik olup olmadığını belirler.
• Klamidya testi: Eğer erkek doğurganlığı etkileyebilen Klamidya’ya sahipse, antibiyotik tedavisi reçete edilir.

Kadınlar için infertilite testleri:

• Genel fizik muayene: Doktor kadına tıbbi geçmişi, ilaçları, menstruasyon döngüsü ve cinsel alışkanlıklarını sorar. Ayrıca, bir jinekolojik muayenesi yapılır.
• Kan testi: Hormon seviyelerinin doğru olup olmadığı ve kadının ovülasyonlu olup olmadığı (progesteron testi) gibi birkaç şey kontrol edilir.
• Histerosalpingografi: Sıvı kadın rahmine enjekte edilerek röntgen resimleri görülür. Tıkanma gibi herhangi bir sorun tespit edilirse, ameliyat yapılması gerekebilir.
• Laparoskopi: Sonunda bir kamera olan ile ince, esnek bir tüp (laparoskop) ile karın ve pelviste fallop tüpleri, rahim ve yumurtalıklara bakılır. Karnın altına küçük bir kesi yapılır ve karın boşluğuna bir iğne yerleştirilir. Doktor, uterus ve fallop tüplerinin endometriozis, skar izi, tıkanıklık ve bazı düzensizliklerini tespit edebilir.
• Yumurtalık rezerv testi: Yumurtlama sonrası yumurtaların ne kadar etkili olduğunu öğrenmek amacıyla yapılır.
• Genetik test: Bu tanı testi, genetik bir anormalliğin kadının doğurganlığına müdahale edip etmediğini bulmayı amaçlar.
• Pelvik ultrason: Kadının rahim, fallop tüpleri ve yumurtalıklarının görüntüsü oluşturularak; herhangi bir anormallik incelenir.
• Klamidya testi: Kadın doğurganlığı etkileyebilen Klamidya’ya sahipse, tedavi etmek için antibiyotikler reçete edilir.
• Tiroid fonksiyon testi: Uzmanlara göre kısır kadınların %1.3 ila %5.1’inde anormal tiroidi vardır.

Kısırlık Tedavisi

“Kısırlık nasıl tedavi edilir?” Hastaların yaşı, ne kadar süredir kısırlık sorunu olduğu, kişisel tercihler ve genel sağlık durumu gibi birçok faktöre bağlı bir şekilde kısırlık tedavisine karar verilir.

İlişki Sıklığı:

Çiftlere daha sık ilişki önerilir. Haftada iki ya da üç defa ilişki, doğurganlığı artırabilir. Bazı uzmanlar, çok sık ilişkiye girmenin sperm kalitesi ve konsantrasyonunu düşürebileceğini söylemekteler. Spermler kadının içinde 72 saat hayatta kalabilir ve yumurtlamadan sonra 24 saate kadar döllenme olabilir.

Erkeklerde Kısırlık Tedavisi

• Erektil disfonksiyon veya erken boşalma: İlaç veya davranışsal yaklaşımlar, genel cinsel problemleri olan erkeklere yardımcı olabilir. Bu da doğurganlık olasılığını artırır.

Ayrıca Bakınız: Erektil Disfonksiyon ve Ereksiyon Sorunu

• Varikosel: Eğer skrotumda varis damarı (tıkalı bir damar) varsa, cerrahi olarak çıkarılabilir.
• Ejakülatuar kanal tıkanıklığı: Sperm testislerden doğrudan çıkarılabilir ve laboratuarda bir yumurta içine enjekte edilebilir.
• Retrograd boşalma: Sperm doğrudan mesaneden alınabilir ve laboratuarda bir yumurta içine enjekte edilebilir.
• Epididimal blokaj cerrahisi: Epididim engellenirse ameliyatla onarılabilir. Epididim, testislerde, spermlerin depolanmasına ve taşınmasına yardımcı olan bir yapıdadır. Epididim engellenirse sperm düzgünce boşaltılmamış olabilir.

Kadınlarda Kısırlık Tedavisi

Eğer kadında bir yumurtlama bozukluğu varsa, muhtemelen yumurtlamayı düzenleyen ya da uyaran doğurganlık ilaçları reçete edilir.

Kadınlar için cerrahi işlemler:

• Fallop tüpü ameliyatı: Fallop tüpleri bloke edilirse veya skarlaşma varsa, ameliyat onarabilir. Böylece yumurtaların onlardan geçmesini kolaylaştırabilir.
• Laparoskopik cerrahi: Kadının karnında küçük bir kesi yapılır. Laparoskop yerleştirilir. Doktor dahili organlara bakabilir, örnek alabilir ve küçük işlemler gerçekleştirebilir. Endometriozisi olan kadınlar için laparoskopi, ağrıyı azaltarak ve genellikle doğurganlığa yardımcı olan implantları ve skar dokusunu ortadan kaldırır.

Aşağıda yer alan yöntemler döllenme için kullanılabilir:

1. IUI (intrauterin tohumlama)

Serviksten rahim içine ince bir kateter sokulur ve sperm örneği rahim içine doğrudan yerleştirilir. Sperm bir sıvı içinde yıkanır ve en iyi numuneler seçilir. Bu işlem yumurtlamanın gerçekleştiği zaman yapılmalıdır. Kadına düşük dozda yumurtalık uyarıcı hormonlar verilebilir.

IUI, daha düşük bir sperm sayısına, sperm hareketliliğinde azalmaya veya kısırlık nedeni bulunamayan kişilerde daha sık yapılır. Prosedür, aynı zamanda şiddetli erektil disfonksiyon maruzu olan erkekler için de yararlıdır.

2. IVF (in vitro fertilizasyon)

Sperm, fermente edilmemiş yumurtalar ile bir petri kabına konur. Amaç, yumurtanın döllenmesidir. Daha sonra gebeliğe başlamak için embriyo rahim içine yerleştirilir. Bazen embriyo gelecekteki kullanım için dondurulur (kriyoprezervasyon).

3. ICSI (İntrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu)

Tek bir sperm IVF işlemi sırasında döllenmeyi sağlamak için bir yumurta içine enjekte edilir. Döllenme olasılığı, düşük sperm konsantrasyonları olan erkekler için önemli derecede iyileşir.

4. Sperm veya Yumurta Bağışı

Eşlerden birinde hiçbir sperm ya da yumurta yoksa, vericiden sperm ya da yumurta almak mümkündür. Verici yumurta ile doğurganlık tedavisi genellikle IVF kullanılarak yapılır.

5. Boşalmayı Sağlamak İçin Elektrikli veya Titreşimli Uyarıcı

Boşalma, elektrikli veya titreşimli uyarıyla sağlanır. Bu prosedür, omurilik yaralanması gibi normal ejakülasyon yapamayan erkekler için yararlıdır.

6. Cerrahi Sperm Aspirasyonu

Sperm, erkek üreme sisteminin bir bölümünde, testis veya epididim gibi çıkarılır.

Kısırlık Tedavisinin Komplikasyonları

Kısırlık tedavisinin neden olduğu olası komplikasyonlar aşağıda belirtilmiştir.

1. Yumurtalık Hiperstimülasyon Sendromu

Yumurtalıklar aşırı şişer hale gelir ve fazla sıvı vücuda sızdırılır. Yumurtalıklar çok fazla folikül üretir (içerisinde yumurta oluştuğu küçük sıvı kesesi). OHSS genellikle klomifen ve gonadtrofinler gibi yumurtalıkları uyarmak için ilaç almak suretiyle oluşur ve ayrıca IVF sonrası gelişebilir. Belirtileri aşağıdakileri içerebilir:

• Şişkinlik
• Kabızlık
• Koyu renk idrar
• İshal
• Mide bulantısı
• Karında ağrı
• Kusma

Çoğu durumda, semptomlar hafiftir ve tedavisi kolaydır. Çok nadir durumlarda, hastada arter veya ven kan pıhtısı (tromboz), karaciğer veya böbrek problemleri ve solunum sıkıntısı gelişebilir. Çok şiddetli vakalarda OHSS potansiyel olarak ölümcül olabilir.

2. Ektopik Gebelik

Döllenmiş yumurta rahim içine yerleşmediğinde olur. Çoğu durumda döllenmiş yumurta fallop tüpünde büyür. Eğer fallop tüpünde kalırsa, fallop tüpünün kopması gibi komplikasyonlar gelişmeden düşük olur. Fertilite tedavisi gören kadınların ektopik hamilelik riski biraz yüksektir. Bir ultrason taraması ektopik hamileliği tespit edebilir.

3. Zihinsel zorlukları

Tedavinin ne kadar süreceğini ve ne kadar başarılı olacağını bilmek imkansız olduğu için bu düşüncelerle baş etmek zor ve stresli olabilir. İlişkiler üzerinde bir etkisi olabilir. Zihinsel veya duygusal olarak acı çekiyorsanız, doktorunuza bildirmeniz önemlidir.